Hàng năm từ cuối tháng 8 đến đầu tháng 9 âm lịch, tiết trời trên cao nguyên se lạnh, ánh nắng vàng nhẹ chiếu trên những cánh đồng lúa chín là “mùa vàng” bội thu, làm lòng người xông xao. Đây cũng là thời điểm đồng bào các dân tộc Tây Nguyên tổ chức Tết mừng cơm mới. Nghi thức canh tác chứa đựng những giá trị văn hóa đặc sắc cả về tín ngưỡng và tinh thần, thể hiện phẩm giá của cây lúa. Cây trồng có vị trí quan trọng trong sản xuất và sinh hoạt của cộng đồng các dân tộc thiểu số tại chỗ.
Lễ hội mừng lúa mới là một trong những nghi lễ mang đậm nét văn hóa tín ngưỡng nông nghiệp của người dân tộc Nùng xã Pố Lồ, huyện Hoàng Su Phì. Khi chọn được ngày đẹp trong mùa thu hoạch lúa, họ tự làm lễ cúng và ăn bữa cơm quây quần.
Mục Lục
Lễ mừng cơm mới – Nét văn hóa truyền thống
Lễ cúng mừng cơm mới là một nét văn hóa truyền thống mang tính nhân văn sâu sắc. Lễ hội được đồng bào dân tộc Nùng coi trọng và gìn giữ từ đời này qua đời khác. Mỗi mùa lúa chín, là khoảng thời gian để người thân trong gia đình, làng xóm hội ngộ, chung vui, chia sẻ với nhau công việc làm ăn, xây dựng gia đình và thắt chặt thêm tình đoàn kết cộng đồng…
Trong lễ cúng mừng cơm mới, nghi lễ đón rước hồn lúa mới về nhà được coi là quan trọng nhất. Với nghi lễ này, gia chủ sẽ chuẩn bị một bình ống nứa đựng một ít nước ruộng, thúng đeo vai đựng gói tro bếp, bột ngô, gạo, trứng gà, liềm để xin các thần linh rước hồn lúa về nhà.
Nét đẹp văn hóa của đồng bào
Mới đây, trong chuyến công tác về Hoàng Su Phì (Hà Giang); chúng tôi may mắn được tham dự lễ cúng mừng cơm mới của một gia đình dân tộc Nùng. Quây quần bên mâm cơm đoàn viên; nghe những câu chuyện của người Nùng về đời sống tâm linh, cuộc sống hàng ngày. Từ đó cảm nhận được nhiều hơn những nét đẹp văn hóa của đồng bào.
Thời gian diễn ra của ngày lễ
Chia sẻ với chúng tôi về Lễ cúng mừng cơm mới; già Lù Sính Vần là người cao tuổi ở thôn Cốc Soọc (xã Pố Lồ, Hoàng Su Phì) cho biết. Từ bao đời nay, hàng năm cứ vào độ tháng 8, 9 âm lịch; khi màu vàng của cây lúa phủ khắp trên những thửa ruộng bậc thang. Đây cũng là lúc đồng bào dân tộc Nùng chuẩn bị đón Tết “Kin khẩu mấu” (Lễ mừng cơm mới).
Lễ mừng cơm mới được người Nùng tiến hành trước khi bước vào vụ gặt. Vì các nương lúa thường không chín đồng loạt; nên các nhà thường chọn ngày khác nhau để làm Lễ mừng cơm mới. Họ thường chọn ngày đẹp (thường là ngày “Thìn”) tránh vào ngày kiêng cữ của gia đình để ăn tết. Đây cũng là dịp để người Nùng thể hiện tình cảm, tạ ơn tổ tiên và công ơn sinh thành của cha mẹ, mừng mùa màng thắng lợi. Gửi niềm cầu cho con cháu khỏe mạnh, mưa thuận, gió hòa giúp năm sau lại có những mùa vụ tươi tốt.
Lễ vật cho ngày lễ
Để thực hiện nghi lễ này, vào buổi sáng sớm; người phụ nữ trong gia đình ra ruộng lúa tỉa những bông to trĩu hạt vừa chín. Chúng được buộc thành những bó lúa gánh về nhà. Sau đó chọn ra những bông to nhất buộc thành hai túm treo lên vách hai đầu bàn thờ. Còn lại đem tuốt để làm cốm hoặc nấu thành xôi dâng lên tổ tiên, trời đất.
“Nếu vì lý do nào đó mà gia đình không có đủ số thóc gạo mới để làm cốm hoặc nấu xôi; thì có thể trộn lẫn một ít gạo cũ để nấu. Hoặc có thể dùng một vài bông lúa mới đặt vào trong nồi xôi để lấy tinh chất hương hoa của hạt lúa mới dâng lên tổ tiên”, ông Vần chia sẻ thêm.
Sau khi rước hồn lúa mới xong, bà con chuẩn bị lễ cúng cơm mới. Nét đặc sắc của tục lệ này, là lễ vật dùng để cúng. Chủ yếu là sản vật sẵn có được trồng từ nương rẫy, chăn nuôi và đặc biệt, trong mâm cúng không thể thiếu xôi và bánh dày. Theo đó, gia chủ sẽ lựa chọn những bông lúa nếp của vụ mới to và mẩy nhất; những người phụ nữ trong gia đình sẽ đồ xôi trong những chiếc chõ gỗ. Khi xôi chín, một nửa được bày lên mâm cỗ; nửa còn lại được các mẹ, các chị giã mịn, nặn thành bánh giầy.
Dịp để gia đình quây quần
Theo lời già Vần nghi thức quan trọng nhất trong Lễ mừng cơm mới của người Nùng là rước hồn lúa mới về nhà. Người Nùng quan niệm cây lúa cũng có linh hồn. Vì vậy, trước khi tổ chức Lễ mừng cơm mới; mỗi gia đình phải đi rước hồn lúa mới từ cánh đồng, nương rẫy về nhà.
Trong lễ cúng mừng cơm mới các thành viên trong gia đình sẽ quây quần bên nhau. Đây sẽ là dịp để ông bà, cha mẹ dạy bảo con cháu biết quý trọng sức lao động, đạo lý, lối sống đúng mực ở đời. Vì thế, dù công việc bận rộn đến đâu; con cháu vẫn cố gắng sắp xếp thời gian về sum vầy cùng gia đình trong ngày mừng cơm mới.